Ο Απολλόδωρος, ο αρχαίος ιστορικός και μυθογράφος αναφέρει για τον Ορφέα:
- "Εύρε δε ο Ορφεύς και τα Διονύσου Μυστήρια και τας τελετάς τας γιγνομένας διά τον Διόνυσον, καλούμεν δε Ορφικάς και τέθαπται περί την Πιερίαν διασπασθείς υπό των Μαινάδων".
Πυρήνας των Ορφικών Μυστηρίων είναι ο μύθος της Τιτανικής-Διονυσιακής καταγωγής του ανθρώπου ο οποίος δημιούργησε την πίστη ότι τα σώμα είναι ο τάφος της ψυχής, δηλαδή το δόγμα "σώμα-σήμα". Η τιτανική φύση του ανθρώπου αναφέρεται ως το Ορφικό προπατορικό αμάρτημα από το οποίο ο άνθρωπος πρέπει να απελευθερωθεί. Αυτό οδήγησε τους Ορφικούς να υποτιμήσουν την ανθρώπινη ζωή και να οδηγηθούν στην πεποίθηση ότι ο άνθρωπος πρέπει να λυτρωθεί διώχνοντας το Τιτανικό και σώζοντας το Διονυσιακό στοιχείο στον εαυτόν του.
Δηλαδή η Θεϊκή ψυχή πρέπει να αγωνιστεί για να επιστρέψει στην πηγή της.
Αυτό ήταν το κύριο περιεχόμενο και ο στόχος των Ορφικών Μυστηρίων.
Παράλληλα στα Ορφικά Μυστήρια παρουσιάζεται μια ισχυρή αίσθηση Δικαιοσύνης και ανταπόδοσης που συνδυάζεται με την απελευθέρωση της ψυχής από το σώμα. Προς τούτο οι τελετές εξαγνισμού-σε αντίθεση με τα Καβείρια και τα Ελευσίνια Μυστήρια- γίνονται καθ' όλη την διάρκεια της ζωής των μυημένων, ορίζοντας μεταξύ άλλων τον Ορφικό βίο.
Η πίστη στην δίκαιη ανταπόδοση και την εξιλέωση οδήγησε τους Ορφικούς να διαμορφώσουν για πρώτη φορά, στην άλλη ζωή τους κριτές των νεκρών, την βρύση της Μνημοσύνης και της Λήθης, ο καλός και δίκαιος θάνατος και ο αντίθετος του. Ήταν οι πρώτοι που μίλησαν για την "κόλαση" για τους ακάθαρτους και τους κακούς. ,( Kerenyi et all,2005).
Ο Ορφέας για την πραγματοποίηση των Ορφικών Μυστηρίων δημιούργησε ομάδες γυναικών και αντρών - θρησκευτικούς θιάσους, όπως τους ονόμαζαν στην Ελλάδα, οι άνθρωποι αυτοί ήταν μυημένοι στην Ορφική Θρησκεία, είχαν έναν ιδιαίτερο τρόπο ζωής (Ορφικό βίο) ορισμένη αντίληψη του Θείου (Ορφική Θεολογία) και συγκεκριμένη συμπεριφορά.
Οι θίασοι αυτοί πραγματοποιούσαν τις Ορφικές Τελετές - Μυστήρια, (Αδαμίδης, 2017).
Το τυπικό μυήσεως στα Ορφικά Μυστήρια αποδίδεται στον Ορφέα καθώς και η ίδρυση του Τελεστηρίου στα Λείβηθρα της Πιερίας.
Οι μυθικές ιστορίες οι οποίες αναφέρονται στα Ορφικά Μυστήρια, πέρα από τον τρισυπόστατο Διόνυσο, χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα με την ζωή του Ορφέα : α) ο θρύλος της γέννησής του, β) η αναζήτηση της γυναίκας του Ευρυδίκης, και γ) ο μύθος του θανάτου του από τις Μαινάδες.
Τα Ορφικά Μυστήρια, ήταν τα μοναδικά Μυστήρια τα οποία δημιουργήθηκαν μέσα από μια υπάρχουσα θρησκεία και ο μύθος στον οποίον στηρίχθηκαν αλληγορικά αναφέρεται στο περιεχόμενο της εν λόγω θρησκείας.
Τα Ορφικά Μυστήρια δεν γινόντουσαν σε καθορισμένες τοποθεσίες - ναούς, αλλά σε "ιερά σπίτια" ή σε απλά σπήλαια. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην γνώση ελάχιστων στοιχείων για τα δρώμενα των τελετών τους.
Οι τελετές των Ορφικών Μυστηρίων γινόντουσαν την νύκτα. Στο άδυτο του "ναού" ο Ιεροφάντης άναβε την τελετουργική Πυρά από μία συνεχώς καίουσα Ιερά Πηγή και εμφανιζόταν μπροστά στους μυημένους.
Η μύηση στον Ορφισμό περιελάμβανε τελετουργίες καθαρμού και την αναπαράσταση ενός ιερού δράματος εμπνευσμένου από τον θάνατο του Διονύσου-Ζαγρέως. Οι μύστες βάφονταν με ασβέστη και γύψο, ως σύμβολο του τιτανικού στοιχείου που υπήρχε μέσα τους, διότι με ασβέστη είχαν βαφτεί και οι Τιτάνες για να ξεγελάσουν τον Διόνυσο-Ζαγρέα. Αυτό θύμιζε στους μύστες την τιτανική καταγωγή τους επομένως και το τιτανικό "προπατορικό αμάρτημα" καθώς και το μαρτύριο του Διονύσου και την λύτρωση του ανθρώπου.
Στον πρώτο βαθμό μύησης, άντρες και γυναίκες υποβάλλονταν σε πενταετή σιγή.
Στον δεύτερο βαθμό μυούνταν μόνο όσοι ήσαν εξαγνισμένοι στο σώμα και στο νου, δηλαδή "είχαν χαλιναγωγήσει τα πάθη τους, υψούμενοι υπεράνω των συμφερόντων".
Στον τρίτο βαθμό μυούνταν μόνο φωτισμένοι και εμπνευσμένοι, γυναίκες και άντρες, "ικανοί να αναγνώσουν την "Ορφική Βίβλο".
Οι μυούμενοι στα Ορφικά Μυστήρια αποτελούσαν μια τάξη με αυστηρή θρησκευτική πειθαρχία, ασκητική δίαιτα και κρατούσαν με ευλάβεια τις μυστικές διατάξεις, υποβαλλόμενοι σε συνεχείς ψυχικούς και σωματικούς καθαρμούς. Απαιτούσαν, με θρησκευτική ευλάβεια, σιγή εφ' όρου ζωής, για τις μυητικές διαδικασίες και τις τελετές καθαρμού.
Οι μύστες συμμετείχαν σε μυστικούς δείπνους, κατά την διάρκεια των οποίων μεταλάμβαναν άρτο και οίνο, που αντιπροσώπευαν τη Δήμητρα και το Διόνυσο, ως μέσο αναζωογόνησης της ύλης και πνευματικής κάθαρσης, (συμβολικά έπιναν το αίμα του θυσιαζόμενου ταύρου και έτρωγαν το σώμα του), ο ταύρος αντιπροσώπευε τον Διόνυσο.
Κατά την διάρκεια της μύησης γινόταν και η τελετή της ωμοφαγίας όπου θυσιαζόταν ένας ταύρος που συμβόλιζε τον Διόνυσο και του οποίου οι σάρκες τρώγονταν ωμές προκειμένου οι συμμετέχοντες στην τελετή να ενωθούν με τον ταύρο-Διόνυσο, δηλαδή ερχόταν σε μυστικιστική ένωση με τον θεό του. Ήταν ένας τρόπος μετάδοσης της θεϊκής ζωής. Η ωμοφαγία, δηλαδή η βρώση ωμού κρέατος ήταν από τα κύρια μέρη των Ορφικών Μυστηρίων .
Ο σκοπός της μύησης στον Ορφισμό είναι εσχατολογικός, δηλαδή να λυτρώνει τον άνθρωπο από την ύλη, από το στοιχείο εκείνο της ύπαρξης του που τον βαραίνει. "Από τον οδυνηρό κύκλο ξέφυγα πετώντας", λέει ο ορφικός μύστης έχοντας λυτρωθεί από τις αλλεπάλληλες γεννήσεις. Η λύτρωση αυτή εναπόκειτο όχι μόνο στην μύηση αλλά και στις πράξεις που θα έκανε ο άνθρωπος στην εκάστοτε επίγεια ζωή του. Εάν παρέμενε αμαρτωλός τότε θα αναγκαζόταν να πιεί από την πηγή της Λήθης και να επαναγεννηθεί σε άνθρωπο ή ζώο. Αν όμως κατάφερνε να λυτρωθεί τότε θα ενωνόταν με την παγκόσμια ψυχή, με την θεότητα δηλαδή, αναφωνώντας: "από άνθρωπος έγινα θεός"! Για να φτάσει σε αυτό το στάδιο όμως έπρεπε να λυτρωθεί από τον κύκλο των συνεχών επαναγεννήσεων, από την μετενσάρκωση δηλαδή.
Ένα από τα βασικά δόγματα του Ορφισμού ήταν η μετενσάρκωση, το ταξίδι δηλαδή της ψυχής μέσα από αλλεπάλληλες μετενσαρκώσεις από το ένα σώμα στο άλλο. Το ταξίδι αυτό είχε σκοπό να καθαρθεί η ψυχή και καθαρισμένη από κάθε τιτανικό-αμαρτωλό στοιχείο της, τελικά να γίνει ένα καθαρό πνεύμα και να ενωθεί με το παγκόσμιο πνεύμα στο οποίο και ανήκε. Το κάθε σώμα δεν ήταν παρά το σήμα-τάφος της ψυχής από το οποίο εκείνη έπρεπε να λυτρωθεί. Μετά τον θάνατο και την ταφή του σώματος η ψυχή διεκδικούσε την θεϊκή της καταγωγή (Τσοπάνη, 2017).
Αυτό αποκαλύπτει και η χρυσή πλάκα του Ιππωνίου η οποία αναφερόμενη στην καταγωγή της ψυχής γράφει: «Είμαι παιδί της Γης και του Έναστρου Ουρανού».
Ο μύθος του θεού Διονύσου του Ζαγρέα
Σύμφωνα με τον ορφικό μύθο στο τέλος της γενεαλογικής σειράς των θεών βρίσκεται ο γιός του Δία και της Περσεφόνης, ο Διόνυσος, που παίρνει το όνομα του θεού του κάτω κόσμου, του Ζαγρέα, ο κυβερνήτης των νεκρών.
Ο Διόνυσος Ζαγρέας είναι ο δεύτερος Διόνυσος ( ο πρώτος είναι ο Φάνης-Διόνυσος, ο θεός του φωτός, ο πρώτος θεός που εμφανίστηκε γνωστός ως Πρωτόγονος).
Ο Ζεύς όρισε τον μικρό Διόνυσο κυρίαρχο θεό, κυβερνήτη του κάτω και του πάνω κόσμου, δηλαδή διάδοχό του. Ο ορφικός ύμνος αναφέρει ότι η τρομερή δύναμη που έδωσε ο Ζεύς στον μικρό Διόνυσο προκάλεσαν την ζήλεια της Ήρας και τον φθόνο των Τιτάνων οι οποίοι μετά από προτροπή της Ήρας και έχοντας αλείψει τα πρόσωπά τους με γύψο αφού απέσπασαν την προσοχή του με έναν καθρέφτη τον κομμάτιασαν και τον κατασπάραξαν. Εξοργισμένος ο Δίας τους έκαψε με κεραυνό. Η Αθηνά διέσωσε την καρδιά του Διονύσου και την μετέφερε στον Δία, ο οποίος την έφαγε και κατ' αυτόν τον τρόπο διαφύλαξε μέσα του την φύση του πατέρα-παιδιού του, Διονύσου. Κατόπιν με την Σεμέλη, μια φρακοφρυγική θεά της γης, απέκτησε τον τρίτο Διόνυσο, ο ίδιος μύθος αναφέρει ότι ο πατέρας-Ζευς κυοφόρησε το παιδί στον μηρό του.
Από τη στάχτη των Τιτάνων αναπήδησε η ανθρώπινη φυλή η οποία συνεχίζει να ζει, έτσι δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι οι οποίοι έφεραν μέσα τους το τιτανικό στοιχείο, το κατώτερο και αμαρτωλό. Ταυτόχρονα όμως επειδή οι Τιτάνες είχαν φάει τον Διόνυσο η ανθρώπινη φυλή είχε και το θεϊκό στοιχείο. Αυτό οδηγεί στην θέση ότι ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα καλό και κακό, Τιτανικής και Διονυσιακής καταγωγής.
Αυτός ο μύθος εκφράζει την ανθρωπογονία του Ορφισμού. Δεμένοι οντολογικά με την τιτανική φύση οι άνθρωποι διατηρούν μέσα τους την ροπή προς το κακό, (το ορφικό προπατορικό αμάρτημα). Από εδώ προέρχεται και η αντίθεση μεταξύ σώματος και ψυχής. Το σώμα έλκει την καταγωγή του από τιτανική ρίζα ενώ η ψυχή από θεϊκή φλόγα. Οι Ορφικοί διακήρυσσαν πως η θεϊκή ψυχή πρέπει να αγωνιστεί για να επιστρέψει στην πηγή της ζωής,(Τσοπανη,2017).
Ο Ορφικός μύθος της γένεσης του κόσμου, του τρισυπόστατου Διόνυσου, των θεών και του ανθρώπου, προσφέρει μια μοναδική έκφραση της αιωνιότητας της ψυχής, του "ενός και των πάντων', της ζωής που αναβλύζει από την δύναμη και το πνεύμα του Διονύσου, της λύτρωσης και της επιστροφής της ψυχής στην θεϊκή της κατοικία, ( Kerenyi et all,2005).
Επίλογος
Όλοι οι ερευνητές συγκλίνουν στην άποψη ότι ο Ορφέας ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Η μορφή του είναι κυρίαρχη στο χώρο της Κοσμογονίας και της Θεογονίας και αυτό διότι η χρήση του μύθου του τρισυπόστατου Διονύσου στα Μυστήρια του δημιούργησε μια θεοσοφική γραμμή με αφετηρία τον έναν, τον Φάνη-Διόνυσο και πέρας τον μονοθεϊσμό. Οι βασικές θέσεις του Ορφισμού πέραν της επίδρασης που είχαν στην θρησκευτική ζωή των ιστορικών χρόνων, επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό και το περιεχόμενο του Χριστιανισμού.
Η επιρροή που άσκησε ο Ορφισμός στα επόμενα θρησκευτικά και φιλοσοφικά ρεύματα είναι καθοριστική.
Από τα τρία βασικά δόγματα του, το δόγμα της Θεϊκής μορφής της ψυχής , άρα η αθανασία της ψυχής (ως θεϊκή)που είναι φυλακισμένη στο σώμα, "σώμα-σήμα", και το δόγμα της τιμωρίας και της ανταπόδοσης στον άλλον κόσμο, η δικαίωση των αγαθών ανθρώπων και η σκληρή τιμωρία των αμαρτωλών(ύπαρξη κόλασης), είναι στοιχεία τα οποία εμπεριέχονται στην Χριστιανική θρησκεία. Επίσης ο Λυτρωτής-Ιησούς ήταν, όπως και ο Διόνυσος, τέκνο του θεού και μίας θνητής και πριν αρχίσει η αποστολή του να έχει αποτελέσματα, χρειάστηκε να πεθάνει και να αναστηθεί. Επίσης ο Ορφικός βίος έχει πολλά κοινά στοιχεία με τον ασκητικό βίο που υποστηρίζει και επιβάλει στους πιστούς του ο Χριστιανισμός.
Ο Πυθαγόρας υιοθέτησε τόσο το δόγμα της μετενσάρκωσης όσο και τους κανόνες της Ορφικής ζωής.
Ο Πλάτωνας βασίστηκε στη θεωρία περί αθανασίας της ψυχής και την επέκτεινε.
Η απώλεια της Ευρυδίκης οδήγησε τον Ορφέα στην άρνηση των γυναικών, γεγονός το οποίο, όπως αναφέρει ο μύθος, έκανε τις Μαινάδες, ιέρειες του Διονύσου, να τον μισήσουν και να τον θανατώσουν.
Αυτό δεν τον εμπόδισε στην δημιουργία των "θιάσων" του, των Μυστών του, να συμπεριλάβει και γυναίκες οι οποίες συμμετείχαν στις μυήσεις και στις τελετές των Ορφικών Μυστηρίων.
Επομένως και στα Ορφικά Μυστήρια είναι ισότιμα υπαρκτή η παρουσία των γυναικών, με αυτή των αντρών.
Βιβλιογραφία
- Αδαμίδης Γεώργιος, (2019), " Ορφέας &Λείβηθρα. Τα ίχνη του παρελθόντος, Μύθος & Αλήθεια",7ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φοιτητών Αρχαιολογίας, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη
- Γιαννακάκης Γ.(1959), "Ιστορία της Θράκης", ΘΡΑΚΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, Θρακικό Κέντρο, Αθήνα.
- Διασταυρίδης,(2015), "Ανατομική ερμηνεία της ψυχής στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία", Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
- Ιωαννίδου Π.(2011),"Ολυμπιάδα: γυναίκα ανάμεσα στο μύθο και την πραγματικότητα", Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος.
- Καθητζιώτης Κ.(1974) "ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ", ΤΕΚΤΟΝΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ, Σ:. Στ:. ΑΔΩΝΙΣ, Λευκωσία.
- Καλλέργη Διδώ,(1981), "Τα Αρχαία Μυστήρια", εκδόσεις ΙΔΕΟΘΕΑΤΡΟΝ, Αθήνα.
- Κοσμόπουλος Μιχάλης,(2003), "Ελληνικά Μυστήρια", εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ, Αθήνα.
- Λεκατσά, Π. (2000), "Η ψυχή: Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της και τα έθιμα του θανάτου", (4η έκδ.), εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα.
- Λεφάκη(Δομινου) Ι. Θ. (1896), "ΜΕΛΕΤΗ ΕΠΙ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΙΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΝΤΕΙΩΝ", εκδόσεις ΜΠΟΓΙΑΤΗ, Αθήνα.
- Λοϊζου Παυλίνα(2017), "Η παρουσία του χορού στην Λατρευτική ζωή των Αρχαίων Ελλήνων", ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.
- Μαλτέζος Θ.Γ.(1934), "Μυστήρια των Προϊστορικών Χρόνων", Αθήνα.
- "Οι μεγάλοι μύστες, (Les grands inities)", Εδουάρδος Συρέ, ΚΑΚΤΟΣ 1981
- Ματσούκας Νίκος(1963), "Ζωή και Θάνατος κατά τας αντιλήψεις των Ορφικών Μυστηρίων", ΘΡΑΚΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, Αθήνα.
- Νεγρεπόντης, Σ. (2005), "Σηµειώσεις του µαθήµατος Ιστορία των Αρχαίων Ελληνικών Μαθηµατικών – Στοιχεία Ευκλείδη", Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών ∆ιδακτικής Μαθηµατικών, Μαθηµατικό Τµήµα Πανεπιστηµίου Αθηνών.
- Πανέτσου Μαρία (2014), "Ψυχή, Θάνατος και Πένθος στην Αρχαία Ελλάδα", Διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Κρήτης .
- Πασσάς Ι.(1985),"Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ", εκδόσεις ΗΛΙΟΣ, Αθήνα.
- Πασσάς Ι.(1954), "ΤΑ ΟΡΦΙΚΑ", εκδόσεις ΗΛΙΟΣ, Αθήνα.
- Πρόκλου," Περί της κατά Πλάτωνα θεολογίας", βιβλίο Α΄,26
- Τσοπάνης Κ.(2017), "Ορφικά Μυστήρια: Οι Ελληνικές ρίζες του Χριστιανισμού", www.istorikaxronika.com
- Φωτόπουλος Αποστόλης(2013), "Η Αυτογνωσία κατά τον Πυθαγόρα", Εναλλακτική Δράση, Αθήνα
- Χλέτσος, Β. "Πλωτίνος", (2003). Περιοδικό "Ελληνική Αγωγή", τ. Μαΐου 2003
- Χριστάκου Μαρία(2012), " Η Θρησκεία ως Σύστημα κατά την διάρκεια των Κλασικών Χρόνων", ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.
- "ΛΑΤΡΕΙΕΣ ΣΤΗΝ 'ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ TOY ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ", ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ, Αθήνα 2002.
- "Αρχαιολογικά Μυστήρια στην Ελλάδα", επιμέλεια έκδοσης Δώρα Γιαννιού, εκδόσεις ΑΡΧΕΤΥΠΟΝ, Αθήνα 2005
- Bachofen J. J. (1992), "Myth, Religion, and Mother Right", Princeton University Press, N.Y.
- Cantarella Εva(1998), "ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ", εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα.
- Harrison Ellen Jane(1995),"Ορφική Φιλοσοφία", Μτφ Ε. Παπαδοπούλου Εκδόσεις Ιάμβλιχος.
- Hergenhahn, B.R. (2008), "Εισαγωγή στην ιστορία της Ψυχολογίας", (Ρ. Καρακατσάνη, μτφρ), εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα.
- Guthrie, W.K.C. (2000), "Ο Ορφέας και η αρχαία Ελληνική θρησκεία" (Χ. Μήνη, μτφρ.). Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα.
- Kerenyi C., Walter Otto, Walter Wili, Paul Schmitt,(2005) "Ελληνικά Μυστήρια", εκδόσεις ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ, Αθήνα.
- Rohde, E. (2004), "Ψυχή: Η λατρεία των ψυχών και οι αντιλήψεις περί αθανασίας στους Αρχαίους Έλληνες" (2ος τόμ.), (Κ. Παυλογεωργάτου, μτφρ.). εκδόσεις Ιάμβλιχος, Αθήνα.
- www.diodos.gr
- www.peraapotimytho.com
- www.esoterika.gr
- nea-acropoli.gr
- ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
